Postcomer

Rudolf Germanowicz Pichoja

Streszczenie wykładu prof. Pichoi

Współczesna rosyjska historiografia XX wieku: stan, tendencje, oczekiwania społeczne

Toruń, 15 stycznia 2014 r.

Koniec XX w. przyniósł radykalne zmiany w rosyjskich naukach historycznych. Związek tych zmian z gwałtownymi procesami politycznymi w ZSRR i Rosji nie budzi wątpliwości. Doprowadziły one bowiem do zmiany metodologicznego i ideologicznego paradygmatu w badaniach nad historią ZSRR.

Stan nauk historycznych w drugiej połowie lat 80. i na początku 90. przyjęło się określać pojęciem „kryzys historiograficzny”. Termin ten wprowadził do historiografii rosyjskiej R.J. Wipper podczas innego okresu przełomowego – w czasie I wojny światowej i rewolucji. Wówczas to w naukach historycznych doszło do zburzenia dotychczasowych założeń metodologicznych, zmiany systemu wartości, rewizji stosunku do dziedzictwa pozytywizmu i idei postępu. Koniec wieku XX oznaczał nie tylko powtórkę losów kraju, ale, jak się wydawało, również losów nauk historycznych.

I Krytyczne podejście do historii najnowszej (od połowy lat 80.):

a) rola pisarzy jako inicjatorów: W. Sołouchin, B. Możajew, A. Rybakow, D. Granin, W. Astafjew, W. Grossman, A. Bek, A. Pristawkin;

b) nowe zjawisko – publicystyka historyczna, publikacje dotyczące „białych plam historii”, stawianie kardynalnych problemów warunkujących sukces badań, społeczne oczekiwanie na prawdę.

II Problem dostępności archiwaliów, utajnienie większości dokumentów KPZR (i wszystkich CK KPZR):

 z dokumentu „Podstawowe zasady pracy partyjnych archiwów komitetów obwodowych, krajowych i filii Instytutu Marksizmu-Leninizmu (dalej IML – R.P.) przy KC KPZR” (1970 r.):

  • „Do prac badawczych w archiwach partyjnych dopuszczeni są członkowie i kandydaci na członków KPZR, członkowie WLKSM [Komsomoł] i, w szczególnych przypadkach, obywatele bezpartyjni dysponujący skierowaniami odpowiednich organizacji i instytucji. (Uwaga: Członkowie WLKSM i badacze bezpartyjni (naukowcy, pisarze, archiwiści) z reguły dopuszczani są do pracy jedynie z dokumentami należącymi do zasobów niepartyjnych);
  • Badaczom nie wydaje się niepublikowanych dokumentów W.I. Lenina, decyzji centralnych (związkowych) organów partii, dokumentów z teczek specjalnego znaczenia, protokołów komisji weryfikacyjnych partii; spraw przyjęć do partii i stanu kadr, osobowych teczek komunistów, materiałów związanych z obronnością kraju, materiałów ujawniających metody i konspiracyjną działalność organizacji partyjnych i komsomolskich w czasie Wielkiej Wojny Ojczyźnianej oraz innych dokumentów o charakterze tajnym, ujawnienie treści których może wyrządzić szkodę interesom partii i państwa”.

III. Nieudany pucz w sierpniu 1991 r. jako cezura w historii Rosji i w rozwoju rosyjskiej historiografii; dekrety B.N. Jelcyna przekazujące archiwa KC KPZR i KGB KPZR pod opiekę państwa:

  • odsunięcie KPZR od władzy i zniesienie kontroli ideologicznej nad historiografią;
  • przekazanie większości dokumentów KPZR Państwowemu Archiwum FR;
  • ukształtowanie się podstaw prawnych działalności archiwistycznej;
  • odtajnianie dokumentów jako jedno z podstawowych zadań archiwistów;
  • bezprecedensowa ze względu na skalę akcja publikowania dokumentów z udziałem badaczy rosyjskich i zagranicznych jako warunek umożliwiający przełamanie „kryzysu historiograficznego”.

IV Uwagi dotyczące nowych założeń i osiągnięć w badaniach XX w.:

  • publikacja ogółu dokumentów wszystkich partii i ruchów społecznych początku XX w.
  • rewizja koncepcji rewolucji 1917 r.; rewolucja jako proces podlegający radykalizacji w ciągu 1917 r. (G.A. Gerasimienko);
  • wydanie rzetelnych opracowań z zakresu historii rewolucji (W.P. Bułdakow i analiza psychologiczno-społeczna rewolucji jako kontynuacja tradycji P.A. Sorokina);
  • badania nad funkcjonowaniem władzy w latach 20. i 30. (O.W. Chlebniuk);
  • wielotomowe wydawnictwo „Ściśle tajne”: Łubianka do Stalina o sytuacji w ZSRR (1922–1934);
  • zeszyt odwiedzin J. Stalina w latach 1924–1953 jako ważne źródło dotyczące historii władzy w ZSRR;
  • badania nad historią kolektywizacji (projekt pod kierownictwem W.P. Daniłowa), wydanie dokumentów historii NEP-u;
  • publikacja dokumentów przemysłowego rozwoju ZSRR (A.K. Sokołow);
  • tematyka związana z Wielką Wojną Ojczyźnianą jako obszar ciągłego wpływu radzieckiej tradycji historiograficznej i kontrowersji, przesunięcie daty początku wojny światowej na wrzesień 1939 w nowej historiografii rosyjskiej, przełamanie tabu w sprawie wojny radziecko-fińskiej, perspektywa antropologiczna w badaniach nad wojną;
  • zmiana podejścia do okresu powojennego w latach 90. XX w.: prace W.P. Popowa i W.F. Zimy dotyczące sytuacji chłopstwa w okresie powojennym;
  • opracowania dotyczące walki o władzę w ostatnich latach życia Stalina;
  • wydanie dokumentów polityki ZSRR wobec krajów Europy Środkowej i Wschodniej;
  • opracowanie współczesnej historii narodów Rosji (N.F. Bugaj);
  • opracowanie historii represji politycznych (rola międzynarodowej fundacji „Demokracja”, publikacja dokumentów dot. rozstrzelania polskich oficerów w Katyniu);
  • projekt wydawniczy „Stalinizm” i jego rola;
  • stalinizm w historiografii rosyjskiej;
  • historiografia okresu lat 50.–70. XX w. (L.W. Opienkin, A.W. Pyżikow, R.G. Pichoja, W.A. Szestakow);
  • historia cerkwi w XX w. (M. Babkin, N.N. Pokrowskij, O. Wasiljewa).

V Problemy stojące przed historiografią rosyjską XX wieku:

  • zagadnienie specyfiki Rad jako formy sprawowania władzy;
  • historia i rola związków zawodowych;
  • historia KPZR jako organizacji masowej;
  • historia przemysłu lat 60.–80.;
  • niedostateczne wykorzystanie najważniejszych opublikowanych dokumentów; brak zaufania do publikowanych archiwaliów; brak opracowań przekrojowych.
Postcomer