Czarnogórska diaspora i miejsca pamięci w Kalifornii

W sierpniu bieżącego roku, podczas wyjazdu badawczego finansowanego przez Uniwersytet Mikołaja Kopernika w ramach konkursu „Debiuty”, oprócz przeprowadzenia kwerendy w zbiorach Instytutu Hoovera, odwiedziłam również miejsca szczególnie istotne dla bałkańskich diaspor zamieszkujących od dziesięcioleci Stany Zjednoczone. Jednym z takich miejsc jest serbski cmentarz w miejscowości Colma, położonej w pobliżu San Francisco. Każdy, kto odwiedził to jedno z najbardziej rozpoznawalnych miast Kalifornii, wie, że jego okolice charakteryzują się pagórkowatym ukształtowaniem terenu. Cmentarz w Colmie również usytuowany jest na wzgórzu, a rozciągający się z niego widok nieodparcie przywodzi na myśl krajobrazy Czarnogóry. Można przypuszczać, że kolejne pokolenia czarnogórskich emigrantów, osiedlających się w tym regionie od XIX wieku, dostrzegały te same podobieństwa topograficzne, które w symboliczny sposób mogły przypominać im ojczyste strony.

Choć jest to cmentarz serbski, zarządzany przez Pierwsze Serbskie Stowarzyszenie Dobroczynne (The First Serbian Benevolent Society), spoczywają na nim również Czarnogórcy. Warto zaznaczyć, że pierwotna nazwa tego stowarzyszenia brzmiała Serbsko-Czarnogórskie Towarzystwo Literackie i Dobroczynne (Serbian-Montenegrin Literary and Benevolent Society). Organizacja ta została założona w 1880 roku przez emigrantów pochodzących głównie z terenów dzisiejszej Czarnogóry, w szczególności z okolic Zatoki Kotorskiej. Z tego względu Czarnogórcy uznają ją za pierwszą czarnogórską organizację założoną w Stanach Zjednoczonych, podczas gdy w serbskiej tradycji emigracyjnej przyjmuje się, iż była to pierwsza serbska organizacja tego typu.

Na tym samym cmentarzu pochowany został między innymi Nikola Petanović – czarnogórski emigrant i działacz niepodległościowy, który w pierwszej połowie XX wieku wydawał w San Francisco czasopismo The Montenegrin Mirror (w latach 1927–1932). Choć żył tysiące kilometrów od ojczyzny, nieustannie podtrzymywał z nią więź, starając się szerzyć wiedzę o Czarnogórze w amerykańskim społeczeństwie. Do końca życia – aż do swojej śmierci w 1932 roku – konsekwentnie opowiadał się za przywróceniem niepodległości państwa czarnogórskiego.

Zmiana nazwy wspomnianego stowarzyszenia, polegająca na usunięciu z niej przymiotnika „czarnogórskie”, nastąpiła w 1918 roku, w momencie powstania Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, rządzonego przez dynastię Karađorđeviciów. W tym samym czasie, wraz z zakończeniem I wojny światowej, doszło do obalenia czarnogórskiego monarchy, przebywającego wówczas na emigracji – Nikoli Petrovicia Njegoša – oraz do, jak określa to czarnogórska historiografia, bezprawnego przyłączenia (aneksji) Czarnogóry do Serbii. Akt ten zakończył okres niepodległości Czarnogóry, o której odnowienie zabiegał N. Petanović.

Obecnie, w listopadzie, w Czarnogórze ponownie ożywa debata dotycząca wydarzeń z 1918 roku – dyskusja o charakterze czarnogórsko-serbskim. To właśnie w listopadzie ponad 100 lat temu Zgromadzenie w Podgoricy (Podgorička skupština, znane również jako Velika narodna skupština srpskog naroda u Crnoj Gori) podjęło decyzję o połączeniu Czarnogóry z Serbią. W odpowiedzi na to wydarzenie wybuchło Powstanie Bożonarodzeniowe (Božićni ustanak), będące zbrojnym sprzeciwem wobec obecności serbskich wojsk i próbą obrony czarnogórskiej niezależności. Powstańcy domagali się, by Czarnogóra mogła wejść w skład nowego państwa jugosłowiańskiego jako pełnoprawny i równoprawny podmiot polityczny. Przeciwnicy decyzji podjętej przez Zgromadzenie w Podgoricy argumentowali, że wówczas Czarnogórcom odebrano prawo do samostanowienia. Powstanie zostało jednak brutalnie stłumione przez siły serbskie, a Czarnogórcy musieli czekać aż do 2006 roku, by ponownie odzyskać swoją niepodległość.

Szerzej na ten temat zob.:

The First Serbian Benevolent Society, https://www.fsbs.org/,

L. Filipovic, Why Are Montenegrins Bad Patriots?, https://www.cdm.me/english/why-are-montenegrins-bad-patriots/,

G. Stojović, Gordan Stojović – Nikola Petanović & David Starr Jordan, https://montenegrina.net/gordan-stojovic-nikola-petanovic-david-starr-jordan/, 

Domachowska, A. B. (2019). Proces budowania narodu czarnogórskiego w latach 1991-2018: geneza i uwarunkowania. Wydawnictwo Adam Marszałek.